پیشینه مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز میباشد. این مسجد به لحاظ جغرافیایی در محله گود عربان که در قدیم به محله اسحق بیگ معروف بوده واقع در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی شاه چراغ و در کوچه نصیر الملک است.
پیشینه تاریخی: این بنا ملقب به نصیر الملک شیراز فرزند میرزا علی اکبر عوامل مؤثر حاکم وقت فارس در تاریخ 1294 آغاز و در تاریخ 1305 به پایان رسید و به معماری میرزا محمد حسن و محمد رضا ساخته شده است .
تاریخچه مسجد نصیرالملک
این بنا به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک، که از اعیان و اشراف شیراز بود، ساخته شد. معماری آن کار محمد حسن معمار بوده است.مدت ساخت آن حدود 12 سال و از سال 1255 تا 1267 خورشیدی به طول انجامیده است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین المللی مرمت آثار تاریخی از سالها پیش توسط موقوفه نصیرالملک به تولیت آقای محمود قوام آغاز شده و همچنان ادامه دارد.
توصیف بنای مسجد نصیرالملک مسجد نصیرالملک
از دیدگاه کاشی کاری ارزنده ترین مسجد ایران و دیدگاه ساختمان سازی به ویژه کاشی کاری و مقرنس بی مانند است. مساحت ان 2890متر مربع و زیر بنای ان 2216 متر مربع است در این مسجد از شیشه های رنگی استفاده شده به همین علت ان را مسجد صورتی ایران نیز میگویند. مسجد یک سر در ورودی دارد و دو ورودی دیگر ان به کوچه جنوبی و مسجد و به امامزاده جنب آن مرتبط میباشد. ورودی اصلی مسجد از کاشی هفت رنگ با تزیینات فراوانی از گل سرخ و گل زنبق شیراز است. این سردر دارای دو جرز است و هر جرز به سه قسمت تقسیم شده و در بالای آن یک تابلو با کاشی هفت رنگی قرار دارد. سردر با یک فرورفتگی قرار دارد. درب چوبی مسجد دارای قابی سنگی با تزیینات اسلیمی و سنگ یک پارچه بزرگ است و روی ان یک قوس پنج وهفت به کار رفته و در بالای قاب سنگی یک کتیبه کوچک سنگی با شعر شوریده شیرازی و تاریخ ساخت آن با خط نستعلیق آمده است. از ورودی اصلی مسجد وارد هشتی میشویم که با یک پیچ 90 درجه در سمت چپ به راهرویی میرسد که به حیاط مسجد وصل میشود. این هشتی با اجر ساخته شده و تنها به قرینه در ورودی تابلویی از کاشی نصب گردیده که در پایین این تابلو شعر معروف سعدی و نام معمار آن آمده است. حیاط این مسجد به شکل چهار گوش است که در میان ان یک حوض به طول و عرض 5/4_ 5/16 متر در مقابل ایوان مسجد احداث شده و دور تا دور این مسجد با کاشی هفت رنگ تزیین شده. این مسجد دارای دو ایوان است ایوان شمالی که با ارتفاع هشت متر ساخته شده و ایوان جنوبی که فاقد کاربری خاصی میباشد و به منظور قرینه سازی با ایوان شمالی ایجاد شده. طاق نمای سمت ایوان جنوبی به علت وجود دو در که یکی به داخل اتاق کوچک ایجاد شده و دیگری به گلدسته ها راه دارد تقارن خود را از دست داده اند. این مسجد دو شبستان دارد یکی در غرب و دیگری در شرق. شبستان شرقی یک شبستان زمستانی بوده که به سمت قبله است همچنین در هوای بسیار گرم تابستان مورد استفاده قرار میگرفت که جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان طراحی شده است. در پشت این شبستان دری است که به چاه بزرگی باز میشود که به ان گاو چاه میگویند این قسمت محل نگهداری حیوان آبکش هدایت گردیده است. شبستان غربی یکی از زیباترین شبستانهای مساجد ایران است که با تزیینات کاشی و آجر با نقاشی هایی از گل سرخ کار شده بود اما تعمیراتی در حدود 70 سال قبل روی ان انجام شده بود که کاشی فیروزهای روی ان را پوشاند. ستون های مسجد نصیرالملک یکی از زیباترین ستونهای اماکن تاریخی شیراز است که با یک سری گلدان شروع میشود این شبستان دارای ستون 6 تایی است که دو طاق چشمه پوشش سقف را نگه داشته. پوشش ها از کاربندی 22 است هفت طاق چشم های در بین دو ستون قرار دارد در انتهای این ردیف و چشم های کاشی کاری شده به محراب فوقالعاده زیبا می رسیم. بدنه این مسجد عمدتا اجر است اما معمار برای پرهیز از یکنواختی دیوار کاشی آورده است. در شبستان غربی یک محراب بسیار زیبا با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد گردیده. مسجد نصیر الملک معماری ایران در زمان قاجار است که مانند یک نگین میدرخشد که بعد از ان معماری مذهبی دچار افول شد. تمام سقف، داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در سمت جنوب طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن مانند طاق شمالی مقرنسکاری گشته است. در پایان نام محمد حسن معمار و محمدرضا کاشی پز که از معماران و سازندگان بنا بودهاند و نیز تاریخ شروع آن در 1293 ه. ق؛ و اتمام آن در 1305ه.ق. ذکر شده است. مسجد نصیرالملک دارای صحن وسیعی میباشد که در سمت شمال مسجد قرار گرفته است. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، که سقف آن با کاشیهای رنگارنگ مزین گشته است. درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است که در باالی آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر بر روی آن کار شده و زیباتر است. طاق این شبستان بر روی ستونهای سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف ششتایی و به تعداد دوازده عدد به نیت دوازده امام قرار گرفته است و همچنین این شبستان دارای هفت درگاه که آن را به صحن مسجد مرتبط میکند، با هفت در چوبی با شیشههای رنگارنگ میباشد. سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشیکاریهای زیبا تزیین شده است. کف آن با کاشیهای فیروزهای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب میشود. شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست، شبستان زمستانه به حساب میآید، دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یک ردیف در وسط قرار گرفتهاند. در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است. در ان شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده میشود. همچنین در این مکان یک حوضچه و یک داالن نیز موجود است. هر دو شبستان بر خالف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شدهاند. در داالن شمالی سنگ نوشتهای وجود دارد که شعر زیر از سعدی بر روی آن حک شده است:
غرض نقشی است کز ما بازماند که هستی را نمیبینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی
مقرنسکاری مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد، همچنین این ایوان داری 4غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین گشته است. ایوان جنوبی نیز دارای دو گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.
سقف پنج کاسه ای
در سمت شمالی مسجد، طاقنمایی به نام طاق مروارید وجود دارد، که تمام سقف، داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است و در دو طرف این طاق نما دو طاق کوچکتر نیز وجود دارد. در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنسکاری گشته است. بر روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.
کاربری مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک اثرگذارترین پایگاه در فرهنگ و مکتب اسالمی است و با ورود اسالم به ایران و همچنین فارس نقش مسجدها پر رنگ شده و کاربری مذهبی داشته است
وضعیت موجود مسجد نصیرالملک
مرمت و نگهداری این بنای باشکوه با رعایت استانداردهای بینالمللی از سالها پیش آغاز شده. مسجد دارای دو دوره تعمیرات میباشد یک دوره مربوط به خودرو در 70 سال قبل که به جز تعمیر پوشش کف تعمیر دیگری نداشته و تعمیر دوم از سال 1370 آغاز و تا سال 1385 ادامه داشته است. امروز هم تعمیراتی در مسجد در حال انجام شدن است هزینهآن از درآمد موقوفات مسجد به وسیله اداره کل اوقاف و امور خیریه فارس هم اکنون نیز توسط موقوفه نصیرالملک تحت نظاره اداره بقای متبرکه و امور دینی فرهنگی اداره کل، تأمین میشود. مرمت آثار تاریخی در بخشهای گوناگون عبارتند از: مقاومسازی پی ساختمان، ایجاد کانال دفع نم، مقاومسازی و دوخت و دوز ترکها، مقاومسازی پوسته اصلی ایوان شمالی، نوسازیهای کانالهای دفع آب، تعمیرات کامل بدنه داخلی.
ایوان مسجد نصیرالملک
مسجد نصیر دارای دو ایوان درقسمت شمالی و جنوبی است که باهم قرینه نیستند. در جبهه شمالی مسجد 4 غرفه در دوطرف ایوان دیده میشود این ایوان شمالی (شاه نشین) فرم کانه پوش است با مقرنس کاری زیبا و سقف آن نیز دارای طرحی نو و ابتکاری است. در قسمت جنوبی ایوانی با دو گلدسته وجود دارد. در حیاط، حوض سنگی مستطیل شکل و بزرگی وجود دارد که فوارههای سنگی نیز در وسط ان است. در ضلع شمالی مسجد تاق بلندی مشهور به تاق مروارید قرار دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی ان کاشی کاری هفت رنگ شده است. دو تاق نمای کوچک دیگر در دوسوی تاق مروارید قرارگرفته است. در ضلع جنوبی نیز تاق نمایی وجود دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی ان کاشیکاری شده است.
رواق مسجد نصیرالملک شیراز
معماران ایرانی انواع نیروهایی را که به بنا وارد می آید و بنا برای ایستایی خود در تقابل با ان هاست. مثل نیروهای فشاری رانشی و خمشی (جان گداز)گویند چون قابل رویت نیست. اما به بخشهایی از بنا که در جهت مقابله و هدایت این نیروها به زمین ساخته میشود مثل کالفها تویزه ها و... که قابل رویت است (تن گداز) میگویند. در فرهنگ و ادبیات فارسی (جان وتن)نیز همین معنی را دارند. جان به معنی روح و قسمت نادیده هستی انسانی میباشد.
